Günlük yaşantımızda kimseyle sorun yaşamamış, ciddi bir krizle karşılaşmamış olsak da; sürekli bir yerlere yetişme telaşı, başkalarının ihtiyaçlarını kendi ihtiyaçlarımızın önüne koyma halimiz, durumların gerekliliklerini sürekli karşılamak için çabalamamız, bize uygun olmayan şeylere ‘tamam’ dememiz, sürekli ulaşılır olmamız ve dahası gün sonunda nedenini bilemediğimiz bir yorgunluğu, kırgınlığı ve hatta beraberinde öfkeyi getirir. Sebebi bellidir, yetersiz sınırlar.
Sınırlar, son dönemde oldukça popüler bir kavram olsa da, çoğu zaman ‘hayır’ diyebilmek ya da ‘kendi alanımızı’ korumak gibi anlaşılır. Oysa sınırlar, kimliğimizin görünmez çizgileridir. Kim olduğumuzu, değerlerimizi, ‘Ben’ nerede başlıyorum, bitiyorum; başkaları nerede başlayıp bitiyor ve dahası gibi tüm bu kavramları belirleyen ince ayarlardır sınırlar. İnsan sosyal bir canlıdır ve ilişkiler içerisinde var olur; kendi sınırlarını netleştirdiği ölçüde kimliğini koruyabilir ve diğerleriyle daha sağlıklı bağlar kurabilir. Sınırlar hem diğerlerine hem de kendimize karşı belirlememiz gereken değerler, ihtiyaçlar, öncelikler bütünüdür aslında. Ancak sınırları sağlıklı şekilde kurabilmek ve koruyabilmek göründüğü kadar kolay değildir çünkü çoğu zaman içsel çatışmalarımızla ve öğrenilmiş davranışlarla şekillenir. Özellikle modern hayatta sınırların çizgileri çok sık bulanıklaşır. İş ilişkilerinde, arkadaşlıkta hatta dijital dünyada her an ulaşılabilir olmanın getirdiği baskıyla sınırlarımız eriyip gider. Sınır koymakta zorlanan biri, sadece dış dünyaya uyum sağlamakta değil, kendi iç dünyasında da dengeyi kurmakta güçlük çeker. Bu nedenle sınırlar, bireyin benlik algısının, özsaygısının, ilişkisel kapasitesinin görünmez düzenleyicileridir.
Sınırların kökenine baktığımızda çocukluk deneyimlerinin büyük bir rol oynadığını görürüz. Erken dönemde ebeveyn ile kurulan ilişkinin, yetişkinlikteki sınır koyma becerisinin belirleyicisi olduğunu söyleyebiliriz. Çocuklukta talepkâr, aşırı kontrolcü ya da ihmalkar ebeveyn ile büyüyen; sürekli onay beklemeye zorlanmış, talepleri göz ardı edilmiş, ‘senin hislerin, ihtiyaçların önemsiz’ mesajı almış bireyler, yetişkinlikte sınır koymakta zorlanır. Çocuğun hayır deme hakkının olmadığı, özerkliğinin desteklenmediği durumlarda büyümesi, ilerleyen yıllarda başkalarının taleplerini kendininkinden üstün görmeye yatkın olmasına sebep olur. Bağlanma dinamikleri de yine sınırların yetişkinlikteki yansımasında belirleyici rol oynar. Ebeveyniyle güvenli bağlanan çocuk, hem yakınlık kurmayı hem de kendi alanını korumayı öğrenir. Ancak kaygılı ya da kaçıngan bağlanan çocuklarda sınır bozulur. Kaygılı bağlanan bireyler, diğerlerinin sevgisini kaybetmemek için başkalarının taleplerine aşırı uyum sağlarken; kaçıngan bağlananlar kırılmamak adına kalın duvarlar örer, aşırı mesafe koyarak kendini korumaya çalışır. Sınır koyamamanın altında, erken dönemde ebeveynle kurulan ilişki dinamiklerinin tekrar sahnelenmesi ve ‘hayır dersem sevilmem’ ,’ihtiyacımı dile getirirsem bencil olurum’ tarzı işlevsiz düşünceler mevcuttur. ‘Hep daha fazlasını yapmalıyım’ düşüncesiyle yaşayan mükemmeliyetçi bireyler de aslında farkında olmadan kendi sınırlarını aşarak özdeğerlerini tüketirler.
Sınırlar çok boyutlu bir kavramdır. Bedenimizi, kişisel alanımızı kapsayan fiziksel sınırlar, kişisel alanımıza izinsiz girildiğinde rahatsız olmamız gibi; başkasının öfkesini, üzüntüsünü sırtlanmak yerine kendi hislerimizi sahiplendiğimiz duygusal sınırlar; farklı fikirlere saygı duyup, kendi düşünce alanımızı koruduğumuz zihinsel sınırlar; günümüzde en çok zorlandığımız iş ve özel hayat dengesini kurduğumuz, zamanımızı sürekli başkalarının taleplerine ayırmadan kendi önceliklerimizi de dikkate aldığımız zaman ve enerji sınırları; ve modern yaşamla birlikte telefon, mesaj, e-posta ile her an ulaşılabilir olma, çevrimiçi görünme ve anında cevap verme baskısını kendi zihinsel ve duygusal alanımızı koruyarak yönettiğimiz dijital sınırlar.
Tüm bu alanlardaki sağlıklı sınırlar, esnek ve nettir. Hem ‘ben’i hem de ‘sen’i kapsar. Benim ihtiyaçlarım, alanım, önceliklerim seninkilerle ya da durumun gereklilikleriyle birlikte ortada, görünür ve dengededir. Sağlıksız sınırlar ise ya aşırı geçirgendir, yani kişi herkese, çok şeye evet der ve kendi benliğini kaybeder ya da aşırı katıdır, her şeye ‘hayır’ diyerek kendini izole eder. Duvar örmek ile sınır koymak arasındaki fark, sınırların yapısında gizlidir bu sebeple. Duvar örmek bağları koparır, yalnızlaştırır, katıdır; ancak sınırlar bağları daha sağlıklı ve görünür hale getirir.
Sınır koymamak, kendinle mesafelenmek, kendini ihmal etmektir. Zamanla kendi ihtiyaçlarını başkaları için tüketmek, ikinci plana atmak, duygusal, zihinsel ve fiziksel olarak yıpranmaya; tükenmişliğin beraberinde gelmesine neden olur. Depresyon, kaygı bozuklukları, bedensel yakınmalar, ağrılar, yorgunluk, odaklanma sorunları, öfke patlamaları, pasif agresif tutumlar, değersizlik duyguları ve dengesiz ilişkiler gibi geniş çaplı bir yelpazede ortaya çıkan olumsuz sonuçlar olarak kendini gösterir.
Sınır koyabilmek ise özsaygının güçlenmesine, özdeğerin artmasına, kişinin kendi kapasitesine sahip çıkmasına neden olur. Kişi neyi kabul edip, neyi kabul etmeyeceğini bilir. Kendini, değerlerini ve ihtiyaçlarını daha net gördüğü ve görülebilir kıldığı için daha sağlıklı ve şeffaf ilişkiler içerisinde olur. İlişkiler daha eşit ve samimi hale gelir çünkü iki taraf da birbirini ve rollerini daha net görür.
Sağlıklı sınırlar geliştirebilmek, kendini koruyabilmek ve besleyebilmek pratikle geliştirilebilen bir beceridir. Kişinin ‘Benim için önemli, öncelikli olan nedir?’ ‘Vazgeçemeyeceğim haklarım ve ihtiyaçlarım nelerdir?’ sorularını kendine sorabilmesi ve verdiği cevaplar, sınırların temelini oluşturur. Sonrasında basit ve net bir şekilde; suçluluk duygusuna kapılmadan, karşılıklılık kavramını akılda tutarak kendini ifade edebilmeyi gerektirir. Çok basit ifadelerle, ‘Şu an buna vaktim yok’ gibi kısa ve açık cümlelerle ihtiyacını, talebini, durumunu dile getirmektir. Kişinin kendi hakkını ve alanını koruması bencillik değil özsaygıdır; kendini önceliklendirmeye alışkın olmamanın verdiği suçluluk duygusunda hatırlanması gereken en önemli nokta budur. Küçük adımlarla başlamak, ufak sınır denemeleri yapmak, kendi alanını ve ihtiyaçlarını koruma kasını çalıştırmaya başlar. Kişinin kendine özşefkatle ve nezaketle yaklaşması sınırlar kavramının temelini oluşturur.
Sınırlar daha özgür ilişkilerin, daha yaşam doyumu yüksek bir hayatın ve güçlü bir benlik saygısının kapısını açar. Geçirgen sınırlarla kendini ihmal bizi yorar, diğerleri gerçek bizi tanıyamaz, göremez olur; duvarlar ise yalnızlaştırır. Sınırlar ise gerçek bağ kurmanın önünü açar. Hem kendimizle, hem diğeriyle.
