Bir tedavi görüyorsunuz, kullandığınız ilacı ve cebinizdeki paranın yarısından fazlasını çöpe atmanızı söylesek yapar mıydınız? Şu anda birçok hasta, ilaç kullanımını doğru bir şekilde gerçekleştirmediği için fark etmese de tam olarak bunu yapıyor. Normal şartlarda hastaların ilaçlarını doğru ve düzenli kullandıklarına inanırız. Ama bu yazıda da öğreneceğiniz gibi aslında uyunç eksikliği çokça yaygın. Dijitalleşmenin ve yapay zekanın çokça geliştiği bu noktada ülkemizi ve dünyayı saran uyunç problemine, çözümlerine ve eczacının bu paradigmadaki konumuna değineceğim. Eczacılıkta Dijitalleşme Yazı Dizisi’nin 2. Bölümüne hoş geldiniz!
Hasta uyuncu nedir ve neden önemlidir?
Hasta uyuncu, hastaların reçete edilen ilaçları tedavi protokolü doğrultusunda kullanıp kullanmadığını ifade eder. Uyunç; ilacın verilen dozda, önerilen sürede ve önerilen şekilde kullanılmasıdır. Uyunç eksikliği ise ilacın hatalı kullanımına ve dolayısıyla tedavinin aksamasına yol açan bir sorundur (1, 2). Aynı zamanda hasta uyuncu, bir ilaç piyasaya çıktığında güvenlik ve etkinliğini denetlemek amaçlı farmakovijilans takibi için esastır.
Dünya Sağlık Örgütü’ne göre her iki ilaçtan biri hastalar tarafından doğru şekilde kullanılmamaktadır (3). Bugün, tedaviye başlayan hastaların tahmini yüzde 70’i kronik bir hastalığı olmasına rağmen, 1 yıl içinde ilacı bırakıyor. Bu, küresel ilaç endüstrisine yılda yaklaşık 30 milyar dolara mal oluyor (4). Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de hastalar uyunç eksikliğine sahiptirler. Bu durum, tedavide olumsuz sonuçlara sebep olarak halk sağlığını tehdit etmektedir.
Şekil 1. ABD’de yapılmış bir anket sonuçları
Şekil 1’deki tablo, 2013’teki doktorlara uygulanan bir anketin sonuçlarını gösteriyor. Ankete göre doktorların %95’i, hastalarının %30 veya daha azının uygun ilaç dozuna ve tedavi planlarına tam olarak uyduğuna inanmaktadır. Hekimlerin hasta uyuncu konusunda çok düşük beklentilerinin olması durumun vahimliğini göz önüne sermektedir (5).
Eczacılar, hasta uyuncunun arttırılmasının yapı taşıdır. Eczacılar gerek hastalık bilgisi gerek ilaç danışmanlığı olsun hastayı en kolay ve en pratik şekilde yönlendiren sağlık çalışanlarıdır. Eczaneler hastanın sağlık sistemi içerisinde uğradığı hem ilk hem de son duraktır. Bu durum, hastayı bilgilendirmek, motive etmek ve takip etmek gibi süreçler konusunda eczacının önemini kanıtlıyor. Bu nedenle, birçok eczacı hastalarıyla ilgilenerek güçlü bir efor sarf ediyor. Ancak, eczanelerde hasta uyuncunu arttıracak yöntemler eksik kalabiliyor.
Yapay zekâ problemlerimizin çözümü olabilir mi?
AI (Artificial Intelligence) kısaltmasıyla da ifade edilen yapay zeka insan zekasını taklit ederek görevleri yerine getiren ya da servisleri geliştiren sistemler veya makinelerdir. Örneğin sohbet robotları kullanarak konuşabilir ya da öneri motorlarıyla otomatik olarak önerilerde bulunabilirler (6).
Birçok girişimci şirket, hasta uyuncunu arttırmak için yapay zekâ odaklı teknolojiler geliştirmektedir. Şirketler, hasta kimliğini, ilaçları ve yutmayı görsel ve otomatik olarak doğrulamak, yutma/doz hatırlatıcıları göndermek ve hasta davranış profiline göre uyarlamak için aplikasyonlar geliştirmektedir. Bu şekilde, halka sunulan bazı platformların, uyuncu %50’nin üzerinde arttırdığı gösterilmiştir (2).
Türkiye’deki ve dünyadaki halk sağlığını ciddi anlamda tehlikeye atan hasta uyuncunun eksikliğini güncel teknolojilerle giderebiliriz. Bu sayede, ülkemize ve dünya sağlığına büyük bir katkıda bulunabiliriz.
Güncel teknoloji odaklı çözümler nelerdir?
⦁Uygulamalar: Şu anda iOS ve Android’de hasta uyuncunu iyileştirmeye yardımcı olmak için birden fazla uygulama bulunmaktadır. Bu uygulamalar doğru zamanda doz uyarısı, ilaç tüketim alışkanlığını takip etme, tekrardan ilaç almak için hatırlatıcı oluşturma, hastanın görüntüsünden ilaç alıp almadığını takip etme gibi özellikleri içerir. Örnek olarak EveryDose, AiCure, Medisafe ve Türk bir girişim olan Albert Health verilebilir.
Yapay zekâ, kişiselleştirilmiş bir hasta profili oluşturabilir ve günlük ilaçlarını takip etmeye yardımcı olmak için hastalarla etkileşim kurabilir. Hastaların uyunç eksikliğinin nedenlerini ele alırken onları sağlık çalışanlarına yönlendirebilir.
⦁Akıllı Haplar: Bu haplar, ilacın içine yerleştirilmiş, tüketildiğinde vücutta çözülen ve giyilebilir biyosensörler içerir. Telefonlara sinyal göndererek uyunç gidişatının takip edilmesini sağlarlar. Örnek olarak Abilify MyCite verilebilir. Uyunç eksikliğinin en çok görüldüğü mental hastalıklarda kullanılıyor.
⦁Bilek Bandı Sensörleri: İlacın ambalajından çıkarılması ve tüketilmesi bilek hareketleri izlenerek denetlenebilir. Hastalar ilacı belirtilen zamanda tüketmediğinde hatırlatıcılar gönderilir.
⦁Oyunlaştırma: Özellikle kronik hastalıklar söz konusu olduğunda, hastalığı her gün yönetmek zahmetli hale gelebilir. Hastalık yönetimini oyunlarla birleştirmek, rutin tedavi süreçlerini daha az sıkıcı hale getirebilir.
Örnek olarak, hastalar HealthPrize uygulamasını kullanırken, uyunç düzgün olduğunda oyun içi ödüller kazanıyorlar. Uygulama sayesinde hem tedaviye uyunç gösteriyor hem de uygulama içi makaleleri okuyarak sağlık okuryazarlık seviyeleri arttırıyorlar.
⦁Akıllı İlaç Kutuları: Hastaların doz ve hatırlatıcı girip telefonlarıyla senkronize edebilecekleri cihazlardır. Cihaz, sesli sinyal vererek ilacı hastaya sunar. Cihazın kapağındaki sensörler kalan ilacın ağırlığını ölçerek hastanın uyuncunu takip eder. Örnek olarak CleverCap, Propeller Health, Hero Pill Dispenser verilebilir (7).
Eczacılar yapay zekadan nasıl yararlanabilir?
Sağlık, insanın hayatı yaşama biçimine, alışkanlık ve davranışlarına bağlı bir hassasiyeti içeriyor. İnsanlara verilen en ufak bir bilgi ya da tedavi motivasyonu müthiş bir değişime sebep olabilir. Bir kişinin bile değişmesi, uyuncunun artması dalgalar halinde başkalarını da etkileyebilir. Yani, bir kişinin sağlığı halk sağlığını ve dünya sağlığını temsil ediyor. Eczacılar olarak hasta uyuncunu oluşturmak için efor sarf ediyor ve emek veriyoruz. Yukarıda bahsedilen güncel teknolojilerden yararlanarak bu emeğin sürekliliğini ve artışını sağlayabiliriz.
Gittikçe dijitalleşen bir dönemdeyiz ve yapay zekâ geleceğin kaçınılmaz bir parçası olacak. Doğru şekillerde onu kullanarak sağlık sistemimizi geliştirebilir, milyonlarca insanın hayat kalitesini arttırabiliriz. Türkiye’nin sağlık sistemini güçlendirerek hem sağlık çalışanını destekleyebilir hem de hastanın tedavi sürecini her anlamda iyileştirebiliriz. Bu sayede örnek bir ülke olarak gösterilebiliriz.
“Eczacılar yapay zekadan nasıl yararlanabilir?” sorusuna bu yazının sonunda sizin de birçok cevap üretebileceğinize inanıyoruz. Birlikten güç doğar ve biz daha iyi bir şimdi yaratarak geleceği şekillendirebiliriz.
Ecz. Ezgi AYDIN
Ecz. Ömrüm ERGÜVEN
Ecz. Beşir Sefa MUMAY
Referanslar
⦁Toklu HZ. The role of the doctor and pharmacist in improving patient compliance in the process of rational drug use. Turkiye Aile Hekimligi Dergisi. 2010;14(3):139–45.
⦁Frances Denney, Dr Rachel Free. AI & patient compliance [Internet]. 2019 [cited 2023 May 3]. Available from: https://cms.law/en/svk/publication/ai-patient-compliance
⦁Titck – Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu. [cited 2023 May 3]; Available from: https://www.titck.gov.tr/faaliyetalanlari/ilac/akilci-ilac-kullanimi
⦁Using Artificial Intelligence to Improve Patient Adherence Results and Patient Outcomes – Eularis. [cited 2022 May 3]; Available from: https://eularis.com/using-artificial-intelligence-to-improve-patient-adherence-results-and-patient-outcomes/
⦁CHRISTOPHER POWER. Patient Compliance Rated Low by Physicians According to a New DoctorDirectory.com Survey [Internet]. Gouvernement du Québec, Ministère de l’Éducation, Direction générale du développement pédagogique; 1980 [cited 2022 May 4]. Available from: https://www.prweb.com/releases/2013/9/prweb11095471.htm
⦁Oracle Türkiye. Yapay Zeka Nedir? [cited 2023 May 3]; Available from: https://www.oracle.com/tr/artificial-intelligence/what-is-ai/
⦁The Role AI Is Playing In Healthcare Patient Adherence BLOG [Internet]. Available from: https://nsghts.axtra.com/blog/the-role-artfcal-ntellgence-a-s-playng-n-healthcare-patent-adherence
