Amanita muscaria mantarını peri masallarından tanıyoruz, özellikle İngiliz çocuk edebiyatı yazarı Lewis Carroll’ün (1832-1898) “Alice Harikalar Diyarında” isimli eserinden. Yazarın bu hikayeyi Amanita muscaria’nun halüsinojen etkilerinden esinlenerek yazdığı söylenir.
Amanita muscaria bilinen en eski halüsinojenlerdendir ve 3000 yıldır nöropsişik etkileri nedeniyle Sibirya’da dini törenlerde kullanılmıştır. İsveçli bir subay olan Philippe von Strahlenberg Sibirya’da esir olarak 12 yıl geçirmiş ve ülkesine döndükten sonra anılarını 1730 yılında bir kitap halinde yayınlamıştır. Bu kitapta Amanita muscaria mantarının Sibirya yerlileri tarafından keyif verici olarak kullanıldığı anlatılmaktadır. Avrupalılar bu mantarın halüsinojen etkisini böylece öğrenmiştir.
Amanita muscaria mantarının sadece Sibirya’da değil, İskandinav ülkelerinde de kullanıldığına ilişkin kayıtlar bulunmaktadır. 19.yüzyıl başında İsveç ve Norveç arasındaki savaşta İsveçli askerlerin Amanita muscaria yiyerek cesaret aldıkları kaynaklarda yer almaktadır.
Kuzey Amerika’da Michigan eyaletinde Ojibway kızılderilileri tarafından da aynı amaçla kullanıldığı 1978’de bir şaman tarafından yayınlanmıştır.
Sibiryalılar Ruslar tarafından alkol ile tanıştırılmadan önce Amanita muscaria’dan başka keyif verici bilmiyorlardı. Güneşte veya hafif ateş üzerinde kuruttukları mantarı ağızda bir süre tutarak tükürük ile ıslattıktan sonra yiyorlardı. Bu mantarı sadece zenginler alabiliyordu, yoksullar ise mantar ile sarhoş olan zenginlerin idrarını bir kapta toplayıp içiyorlar ve aynı halüsinojen etkiyi elde ediyorlardı. Yapılan araştırmalar mantardaki halüsinojen bileşiklerin değişikliğe uğramadan, yani etkisini kaybetmeden idrarla atıldığını göstermiştir. Estonyalı etnomikolog M. Saar 1991 yılında yayınladığı makalede bu mantarın Sibirya’da hala çeşitli amaçlarla kullanıldığını bildirmiştir.
Amanita muscaria mantarının sinek öldürücü etkisinin olduğu çok eskiden beri bilinmektedir. Zaten muscaria kelimesi latince sinek anlamına gelir. İngilizce “fly agaric”, fransızca “amanite tue-mouche” ve almanca “fliegenpilz” denmesi de bu kullanılışı doğrulamaktadır.
Asya’da Amanita muscaria
Amerikalı etnomikolog Gordon Wasson ve hekim olan rus asıllı eşi Valentina Pavlovna Wasson yıllar süren etnolojik araştırmalar sonucunda Hindistan’da Ariler’in kullandığı ve Rig Veda’da bahsedilen kutsal içki “Soma”nın Amanita muscaria’dan yapıldığını kanıtlamıştır. Ariler’in kuzeyden geldikleri düşünülürse bu hiç de şaşırtıcı değildir. Ayrıca Rig Veda’da ayinlerde idrar içildiğinden bahsedilmektedir. Etkisini yitirmeden idrarla atılan tek halüsinojen maddenin Amanita muscaria’nın etken bileşiği olduğu bugün artık kesin olarak biliniyor.
Gordon Wasson ve eşinin 1957 yılında bu konuda yayınladığı iki ciltlik kitap “Mushroom, Russia and History” bugün uluslararası kitap sitelerinde 15.000 USD fiyatla satılmaktadır.
Amanita Muscaria’nın halüsinojen bileşikleri
A.muscaria’dan 1869 yılında muskarin izole edilmiş ve uzun yıllar mantarın zehirli bileşiği olarak kabul edilmiştir. Ancak yapılan fizyolojik araştırmalarda saf muskarin ile mantarın aynı etkilere sahip olmadığı gözlenmiştir. A.muscaria’nın içerdiği muskarin miktarı çok düşük olduğundan muskarinin etkileri görülmez.
İbotenik asit
Halüsinojen etkiden sorumlu olan izoksazol türevleri ibotenik asit ve müsimol 1960-65 yılları arasında Japonya, İngiltere ve İsviçre’de birbirinden bağımsız çalışan üç ayrı ekip tarafından A.muscaria türünden elde edilmiş ve yapısı aydınlatılmıştır. Mantarda yalnızca ibotenik asit bulunur, kurutma sırasında bu bileşiğin dekarboksilasyonu veya fotokimyasal reaksiyon ile müsimol ve muskazon oluşur.
Her iki bileşik de santral sinir sistemi üzerine etkilidir.
Latent faz 30 dakika ile 4 saat arasında değişir. İlk belirtiler alkol benzeri sarhoşluk,sonra görme bozukluğu, renkli halüsinasyonlar,eşyaların çok büyük veya küçük görülmesi, ajitasyon, zihin bulanıklığı şeklindedir, bazen hafif de olsa karın ağrısı, kusma ve diyare görülebilir.
Klinik belirtiler 6-12 saat devam eder bunu bir yorgunluk ve 12-15 saatlik bir uyku takibeder ve uyandığında hasta zehirlendiğini hatırlamaz.
Müsimol
Kaynaklar:
- Mat A, Halüsinojen Mantarlar, TÜBİTAK Bilim ve Teknik 360, 64-67, 1997.
- Mat A., Barutçiyan J., Makro Mantar Zehirlenmeleri, Erik Yayınları, İstanbul 2025.
